रमेश बोहरा,,,डोटी,,,
नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा पछिल्लो समय एउटा नयाँ प्रवृत्ति देखिएको छ—गाउँका महिलाहरू आफ्ना छोराछोरीलाई प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलमा पढाउन सहरतिर बसाइँ सर्दै छन्।
यो प्रवृत्ति एकातिर आधुनिक शिक्षाप्रतिको आकर्षण र अर्कोतिर सामाजिक दबाबको परिणाम हो । तर, यो प्रवृत्तिले केही गम्भीर सामाजिक र शैक्षिक समस्याहरूलाई पनि सतहमा ल्याएको छ। प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलमा छोराछोरी पढाउनु एक प्रकारको ‘फेसन’ बन्दै गएको छ,।
तर अभिभावकहरू विशेष गरी महिलाहरूमा पर्याप्त शैक्षिक चेतना र जिम्मेवारीको अभावले यो प्रवृत्ति सामाजिक विसङ्गतिको रूपमा देखा परेको छ। यो लेखमा मैले यो विषयको गहिराइमा जाँदै यसले समाज, परिवार, र बालबालिकाको भविष्यमा पार्ने प्रभावको विश्लेषण गर्नेछु
प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलको आकर्षण
नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलप्रतिको आकर्षण बढ्नुमा विभिन्न कारणहरू छन्।
पहिलो ः— सरकारी स्कुलहरूको गुणस्तरमा कमी र प्राइभेट स्कुलहरूले देखाउने बाहिरी चमकले अभिभावकहरूलाई लोभ्याएको छ।
दोस्रो,ः— गाउँमा सामाजिक प्रतिस्पर्धा र ‘अरूको लहलहैमा लाग्ने’ प्रवृत्तिले अभिभावकहरूलाई आफ्ना छोराछोरीलाई बोर्डिङ स्कुलमा भर्ना गर्न प्रेरित गरेको छ।
तेस्रो, ः— वैदेशिक रोजगारीमा गएका पुरुषहरूले पठाएको रेमिट्यान्सले गाउँका परिवारहरूलाई आर्थिक रूपमा सक्षम बनाएको छ, जसले उनीहरूलाई सहरमा कोठा भाडामा लिएर बस्ने र छोराछोरीलाई बोर्डिङ स्कुलमा पढाउने अवसर प्रदान गरेको छ।
तर, यो आकर्षणको पछाडि एउटा कटु सत्य लुकेको छ—धेरैजसो अभिभावकहरू, विशेष गरी महिलाहरू, आफैँ पर्याप्त शिक्षित छैनन्। उनीहरूलाई आफ्ना छोराछोरीले स्कुलमा के पढ्छन्, के सिक्छन् भन्ने कुराको जानकारी हुँदैन। बोर्डिङ स्कुलमा भर्ना गर्नु उनीहरूका लागि सामाजिक प्रतिष्ठाको विषय बनेको छ, तर यो प्रतिष्ठाले छोराछोरीको शैक्षिक प्रगति र भविष्यमा खासै योगदान दिएको देखिँदैन।
अभिभावकको भूमिका र चुनौतीहरू
अभिभावकको भूमिका बालबालिकाको शैक्षिक विकासमा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ। तर, नेपालको ग्रामीण क्षेत्रका धेरै महिलाहरूले यो भूमिका प्रभावकारी रूपमा निर्वाह गर्न सकिरहेका छैनन्। यसका पछाडि निम्न कारणहरू छन्ः
शैक्षिक स्तरको कमीः ग्रामीण क्षेत्रका धेरै महिलाहरूले आधारभूत शिक्षा पनि प्राप्त गरेका हुँदैनन्। उनीहरूलाई आफ्ना छोराछोरीको पाठ्यपुस्तक बुझ्न वा गृहकार्यमा सहयोग गर्न गाह्रो हुन्छ। बोर्डिङ स्कुलहरूले अङ्ग्रेजी माध्यममा पढाउने भएकाले यो चुनौती झन् जटिल बनेको छ।
सामाजिक दबाब र लहलहै ः गाउँमा बोर्डिङ स्कुलमा छोराछोरी पढाउनु ‘आधुनिक’ र ‘प्रतिष्ठित’ मानिन्छ। यो सामाजिक दबाबका कारण धेरै महिलाहरूले आफ्नो आर्थिक र शैक्षिक क्षमताको मूल्याङ्कन नगरी छोराछोरीलाई बोर्डिङ स्कुलमा भर्ना गर्छन्।
समय व्यवस्थापनको अभावः सहरमा कोठा भाडामा लिएर बस्ने महिलाहरूको दैनिकी प्रायः घरायसी काम, सामाजिक भेटघाट, र सामाजिक सञ्जाल (जस्तै टिकटक) मा समय बिताउनमै व्यतीत हुन्छ। छोराछोरीको पढाइमा ध्यान दिने समय र रुचि उनीहरूमा कम देखिन्छ।
पारिवारिक संरचनाको प्रभावः धेरैजसो परिवारमा पुरुषहरू वैदेशिक रोजगारीमा हुन्छन्, जसले गर्दा महिलाहरूले एक्लै परिवारको जिम्मेवारी वहन गर्नुपर्छ। यो जिम्मेवारीले उनीहरूलाई छोराछोरीको शैक्षिक प्रगतिमा ध्यान दिनबाट वञ्चित गराउँछ।
सामाजिक र आर्थिक प्रभावः यो प्रवृत्तिको सामाजिक र आर्थिक प्रभावहरू गम्भीर छन्। पहिलो, गाउँमा खेतबारी र जमिन बाँझो रहनुले कृषि उत्पादनमा कमी आएको छ।
ग्रामीण अर्थतन्त्रमा रेमिट्यान्सको योगदान बढे पनि यो दीर्घकालीन समाधान होइन। दोस्रो, सहरमा कोठा भाडामा लिएर बस्ने र बोर्डिङ स्कुलको महँगो शुल्क तिर्ने प्रवृत्तिले परिवारको आर्थिक बोझ बढाएको छ।
धेरैजसो परिवारहरूले वैदेशिक रोजगारीबाट आएको पैसालाई उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी गर्नुको सट्टा बोर्डिङ स्कुलको शुल्क र सहरको जीवनशैलीमा खर्च गरिरहेका छन्।
सामाजिक रूपमा, यो प्रवृत्तिले गाउँ र सहर बिचको खाडललाई झन् गहिरो बनाएको छ।
गाउँ छोडेर सहरमा बस्ने महिलाहरू न त गाउँको सामाजिक संरचनामा पूर्ण रूपमा संलग्न हुन सकिरहेका छन्, न त सहरको जीवनशैलीमा आफूलाई पूर्ण रूपमा समायोजन गर्न सकिरहेका छन्। यो अवस्थाले उनीहरूमा सामाजिक अ लगाव र मानसिक तनावको जोखिम पनि बढाएको छ।
शैक्षिक गुणस्तर र बालबालिकाको भविष्य
प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलहरूले बाहिरी रूपमा राम्रो देखिए पनि तिनको शैक्षिक गुणस्तरमा प्रश्न उठ्ने गरेको छ। धेरै बोर्डिङ स्कुलहरू नाफामुखी छन् र तिनले गुणस्तरीय शिक्षाभन्दा पनि विद्यार्थीको सङ्ख्यामा जोड दिन्छन्। यस्तो अवस्थामा, अभिभावकहरूले ठुलो रकम खर्च गरेर छोराछोरीलाई बोर्डिङ स्कुलमा पढाए पनि अपेक्षित शैक्षिक उपलब्धि हासिल गर्न सकिरहेका छैनन्।
अभिभावकहरूले घरमा छोराछोरीको पढाइमा सहयोग गर्न नसक्दा र स्कुलले पनि गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न नसक्दा बालबालिकाको शैक्षिक प्रगति प्रभावित भएको छ। यो अवस्थाले दीर्घकालमा बालबालिकाको आत्मविश्वास, करियर, र समग्र भविष्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
समाधानका उपायहरू
यो सामाजिक विसङ्गतिलाई सम्बोधन गर्न निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छः
- अभिभावक शिक्षा कार्यक्रमः ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूका लागि अभिभावक शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। यस्ता कार्यक्रमले उनीहरूलाई छोराछोरीको पढाइमा सहयोग गर्ने तरिका, समय व्यवस्थापन, र शैक्षिक महत्त्वबारे जानकारी दिन सक्छन्।
- सरकारी स्कुलको गुणस्तर सुधारः सरकारी स्कुलहरूको शैक्षिक गुणस्तर सुधार गरेर प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलप्रतिको अन्धविश्वास कम गर्न सकिन्छ। यसले अभिभावकहरूलाई गाउँमै छोराछोरी पढाउन प्रेरित गर्नेछ।
- आर्थिक सशक्तीकरणः ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरूलाई सिपमूलक तालिम र आर्थिक सशक्तीकरणका कार्यक्रममार्फत आत्मनिर्भर बनाउनुपर्छ। यसले उनीहरूलाई रेमिट्यान्समा मात्र निर्भर नरही उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहित गर्नेछ।
- सामाजिक चेतना अभियानः बोर्डिङ स्कुलको ‘फेसन’ र सामाजिक दबाबविरुद्ध चेतना अभियान सञ्चालन गर्नुपर्छ। अभिभावकहरूलाई आफ्नो आर्थिक र शैक्षिक क्षमताको आधारमा निर्णय लिन प्रेरित गर्नुपर्छ।
- प्राइभेट स्कुलको नियमनः प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलहरूको शैक्षिक गुणस्तर र शुल्क संरचनालाई नियमन गर्न सरकारले कडा नीति लागू गर्नुपर्छ।
निष्कर्ष
नेपालको ग्रामीण क्षेत्रमा प्राइभेट बोर्डिङ स्कुलप्रतिको आकर्षण र त्यसले निम्त्याएको सामाजिक विसङ्गति एउटा जटिल समस्या हो। यो प्रवृत्तिले एकातिर अभिभावकहरूलाई आर्थिक र सामाजिक दबाबमा पारेको छ भने अर्कोतिर बालबालिकाको शैक्षिक भविष्यलाई जोखिममा राखेको छ।
यो समस्याको समाधानका लागि सरकार, समुदाय, र नागरिक समाजको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ।
अभिभावकहरूमा शैक्षिक चेतना बढाउने, सरकारी स्कुलको गुणस्तर सुधार गर्ने, र प्राइभेट स्कुलहरूलाई नियमन गर्ने कदमहरूले यो विसङ्गतिलाई कम गर्न मद्दत गर्नेछ।
अन्ततः, हाम्रो समाजले शिक्षा केवल ‘फेसन’ होइन, बालबालिकाको भविष्य निर्माणको आधार हो भन्ने कुरालाई आत्मसात् गर्नुपर्ने छ ।
